پاسخ سوالات درس پنجم نوشتۀ ذهنی (۱) دهم انسانی با جواب

درس پنجم کتاب نگارش پایه دهم با موضوع «نوشته‌های ذهنی و عینی» و تکنیک جانشین‌سازی، تمرکز بر خلق متن‌های جدید از دل متن‌های موجود و استفاده از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای انتقال مفاهیم است. یکی از مباحث این درس، تحلیل نوشته‌ها و پاسخ به سوالات گام به گام است که علاوه بر کمک به درک بهتر این تکنیک، می‌تواند در تقویت مهارت‌های نوشتاری دانش‌آموزان مؤثر باشد.

سوالات و پاسخ‌های درس پنجم نوشتۀ ذهنی (۱) دهم انسانی

۱- نوشته‌های زیر را بخوانید؛ ابتدا مشخّص کنید کدام یک از آنها نوشتۀ ذهنی و کدام یک نوشتۀ عینی است. سپس معین کنید کدام متن با روش «جانشین‌سازی» نوشته شده است.

متن یک

با کفش‌های بابا خوب راه می‌رم، حیف، تند تند زمین می‌خورم. بابا چطوری زمین نمی‌خوره؟!

شاید هم می‌خوره. آخه یه روز لباسش خاکی بود.

شاید بند کفشای بابا رو ببندم اندازم بشن. بعد برم توی کوچه، اون‌وقت همه ببینند که من مرد شدم.

قد بابام شدم.

کفش‌های مامان خوب نیستند. زود آدم رو چپه می‌کنند. شاید می‌فهمن که من مرد هستم.

نمی‌دونم چرا بابا دعوا می‌کنه. می‌گه پا تو کفش بزرگ‌ترها نکن. مگه چه عیبی داره؟

بابا می‌ترسه من مرد بشم. می‌خواد من بچه باشم که سرم داد بکشه. بهم بگه جواب من رو نده. بیا پای من رو بمال.

همش براش کار کنم. تمام باباها همین‌طوری هستند. دوست ندارند ما بچه ها مرد بشیم. کفشاشون رو قایم می‌کنند. کلاهشون رو از سرشون برنمی‌دارند. کتشان رو می‌زنند به چوب لباسی، عینکشون رو قایم می‌کنند.

پاسخ:

متن یک، نوشته ذهنی است. در آن از روش جانشین‌سازی برای نشان دادن بلوغ و بزرگ شدن از طریق کفش‌ها و اشیاء دیگر استفاده شده است.

متن دو

اگر تمامی کتاب‌های تاریخ را ورق بزنیم تا ببینیم که اوّلین شعر فارسی را چه کسی سروده است، شاید به جواب نرسیم؛ چون اغلب این کتاب‌ها به زمانی برمی‌گردند که نشانه‌های مکتوبی پیدا شده باشد؛ مثلاً کتیبۀ سنگی بر سرِ گوری یا کتاب قدیمی یا چیزهایی از این قبیل.

گروهی از تاریخ‌نویسان هم معتقدند، زرتشت پیامبر ایرانی، اوّلین شاعر بوده است. اگرچه اطّلاعات دقیقی از تاریخ تولدّ زرتشت در دست نیست، امّا برخی تاریخ‌نویسان می‌گویند او هزار سال پیش از تولدّ مسیح به دنیا آمده است؛ یعنی حدود سه هزار سال پیش. «گات»ها بخشی از کتاب زرتشت به نام «اوستا» است که آن را اوّلین شعرهای مکتوب ایران و کهن‌ترین نوشته‌ها می‌دانند.

بعضی‌ها هم این بیت را اوّلین شعر فارسی می‌دانند: « منم آن شیر شلنبه/ منم آن ببر یله»، که وزن دارد و به شعر فارسی امروز هم شبیه است.

عده‌ای هم اعتقاد دارند بهرام گور، پادشاه ساسانی، اوّلین شعر فارسی را در گفت‌وگویی عاشقانه با همسرش دلارام، سروده است. امّا هیچ سندی برای تأیید این سخن وجود ندارد.

برخی از مورّخان در میان کتیبه‌های پادشاهان هخامنشی نیز نشانه‌هایی از شعر یافته‌اند که البتّه به زبان فارسی باستان نگاشته شده‌اند. مثل نوشته زیر که بخشی از یک کتیبه است. «خدای بزرگ است اهورا مزدا/ که این بوم را داد/ که آن آسمان را داد/ که مردم را داد/ که شادی را داد مَر مردم را.»

البتّه تاریخ‌نویسان اعتقاد دارند اوّلین شعرهای فارسی ثبت شده به دوره بعد از اسلام برمی‌گردد و اوّلین شعر را عباس مروزی سروده است. نام حنظله بادغیسی هم در میان اوّلین شاعران فارسی است؛ کسی که این شعر را سروده است: «مهتری گر به کام شیر در است/ شو خطر کن ز کام شیر بجوی…» ابوحفص سغدی سمرقندی، فیروز مشرقی و… هم جزء اوّلین شاعران فارسی‌گوی هستند و قطعه‌هایی از آنها وجود دارد.

پاسخ:

متن دو، نوشته عینی است زیرا اطلاعات تاریخی و شواهد مستند ارائه می‌دهد. هیچ روش جانشین‌سازی در آن استفاده نشده است.

متن سه

شاید در کفش شما هم روزی سنگریزه رفته باشد. پا را به یک طرف می‌فشرید و سنگریزه را در گوشه‌ای جا می‌دهید؛ چند قدم راحت می‌روید و به خیالات خود می‌پردازید؛ امّا آن مهمان ناخوانده، از اینکه به فکر او نیستید، می‌رنجد و به جنب‌وجوش می‌افتد، نقطۀ حساسی پیدا می‌کند و از آنجا نیش را فروتر می‌برد.

ناچار می‌ایستید و در گودی پا منزل فراخی برایش فراهم می‌کنید و با هم قرار می‌گذارید که از آن پس، مزاحم یکدیگر نباشید.

دوباره رشته‌های پارۀ فکر را از زمین و آسمان جمع می‌کنید و در هم می‌تابید و می‌روید. چیزی نمی‌گذرد که مهمان ناخوانده پیمان می‌شکند و دوباره به خانه‌گردی می‌پردازد؛ ولی شما به آن اعتنا نمی‌کنید و به گرفتن مرغ‌های اندیشه، خود را مشغول می‌دارید.

هنوز دور نرفته، کار آزار به جایی می‌کشد که به جان می‌آیید و آن نابکار را در میان شست پا و انگشت دیگر بند می‌کنید و دائم مواظبید که نگریزد.

باقی راه به جنگ با سنگریزه می‌گذرد؛ او می‌گزد و شما می‌فشارید. افکار غم‌انگیز و آشفته تا شما به خانه برسید، جانتان را مجروح کرده‌اند. وقتی رسیدید، اوّل با عجله و به خشونت، کفش را در می‌آورید و ریگ را از بالای سر به زمین می‌اندازید و با نوک پا به میان حیاط، روانه‌اش می‌کنید.

آیا بهتر نبود از همان اوّل که ریگ به کفشتان رفت، می‌ایستادید و بیرونش می‌آوردید و این همه محنت نمی‌کشیدید؟

پاسخ:

متن سه، نوشته ذهنی است، زیرا احساسات و تفکرات فردی را در قالب تصورات و تجارب شخصی بیان می‌کند.

۲- موضوعی انتخاب کنید و با به کارگیری روش جانشین‌سازی، یک متن ذهنی بنویسید.

پاسخ:

موضوع: “خواب‌های شبانه”

در شب، وقتی که چشم‌هایم سنگین می‌شود، خواب‌ها به سراغم می‌آیند. گاهی همچون پروانه‌ای آرام و بی‌صدا در ذهنم پرواز می‌کنند، و گاهی مانند طوفانی سهمگین، تمام افکارم را در خود غرق می‌کنند. گاهی در خواب، مثل درختی تنومند در دل جنگلی تاریک ایستاده‌ام و درختان اطرافم با نسیم شبانه به آرامی تکان می‌خورند. گاهی دیگر مانند قایقی کوچک در دریا به پیش می‌روم و امواج آرام دریا هیچ‌گاه به من آسیبی نمی‌زنند.

اما گاهی خواب‌ها مرا به دنیای دیگری می‌برند، جایی که تمام خاطراتم در هم می‌آمیزند و گذشته و آینده همچون دو رودخانه به هم می‌رسند. در آن دنیای عجیب، هر چیزی ممکن است. گاهی تصور می‌کنم که بر فراز ابرها پرواز می‌کنم و در دل آسمان بی‌کران، آزادی بی‌پایانی را تجربه می‌کنم. اما همیشه در دل شب، وقتی که از خواب بیدار می‌شوم، حس می‌کنم چیزی کم است. انگار که خواب‌ها از من چیزی را گرفته‌اند که هیچ‌گاه نمی‌توانم دوباره به دست آورم.

مَثَل‌نویسی

مثل‌های زیر را بخوانید، سپس یکی را انتخاب کنید و آن را گسترش دهید.

• هر که در پی کلاغ رَوَد، در خرابه منزل کند.
• دل که پاک است، زبان بی‌باک است.
• خفته را خفته کی کُنَد بیدار؟
• زبان سرخ، سر سبز می‌دهد بر باد.
• درخت هر چه بارش بیشتر می‌شود، سرش فروتر می‌آید.

پاسخ:

مثل انتخابی: “درخت هر چه بارش بیشتر می‌شود، سرش فروتر می‌آید.”

این مثل به معنی تواضع بیشتر انسان‌ها با افزایش تجربه، علم یا موفقیت‌هایشان است. در زندگی، هر فردی که به درجات بالاتری از رشد و پیشرفت می‌رسد، باید بیشتر فروتن و متواضع باشد. مانند درختی که هرچه بیشتر بار می‌دهد، سرش به سمت زمین خم می‌شود. این تواضع ناشی از دانایی و تجربه است که به فرد اجازه می‌دهد تا از خودخواهی و تکبر دوری کند و به دیگران کمک کند. در واقع، تواضع و فروتنی از ویژگی‌های یک انسان بزرگ و کامل است.

انسان‌های بزرگ و موفق، به جای اینکه به دیگران نشان دهند که برتری دارند، همیشه در تلاش هستند تا بیشتر خدمت کنند و به نیازهای دیگران توجه کنند. درختانی که به سمت زمین خم می‌شوند، در واقع به زمین خود ریشه دارند و به نسل‌های بعدی کمک می‌کنند تا در سایه آنها رشد کنند. بنابراین، این مثل نه تنها به تواضع، بلکه به اصل همکاری و خدمت به جامعه نیز اشاره دارد.

جمع‌بندی

در این مقاله تلاش شد تا با استفاده از روش جانشین‌سازی، مفاهیم پیچیده به‌صورت تصویری و غیرمستقیم به خواننده منتقل شود. این تکنیک نوشتاری، نویسندگان را قادر می‌سازد تا احساسات و افکار خود را به روشی جذاب و اثرگذار به نمایش بگذارند. همچنین، در تحلیل و پاسخ به سوالات درس پنجم نگارش دهم، به تفاوت میان نوشته‌های ذهنی و عینی پرداخته شد که این امر به‌طور مؤثری در درک مفاهیم و تقویت مهارت نوشتاری دانش‌آموزان کمک می‌کند.