معنی درس اول فارسی دهم + لغات و آرایه های ادبی

ادبیات فارسی از دیرباز ابزار برجسته‌ای برای بیان مفاهیم عمیق و لطیف زندگی بوده است. درس اول فارسی پایه دهم با شعر زیبای “چشمه” آغاز می‌شود که پر از آرایه‌های ادبی، معانی دقیق و کلمات زیبا است. این شعر از طریق روایتی دلنشین به بررسی پویایی طبیعت و درس‌هایی از آن برای زندگی انسان می‌پردازد. در این مقاله به توضیح معانی ابیات، لغات مهم و آرایه‌های ادبی این درس می‌پردازیم تا دانش‌آموزان با مفاهیم آن بیشتر آشنا شوند.

معنی درس اول فارسی دهم (چشمه)

بیت ۱:

گشت یکی چشمه ز سنگی جدا / غلغله‌زن، چهره‌نما، تیزپا

• معنی: یک چشمه از دل سنگی جدا شد و با صدای پرشور و چهره‌ای زلال و تند حرکت کرد.
• آرایه‌ها:
  • تشبیه: چشمه به موجودی با چهره‌نما و تیزپا تشبیه شده است.
  • واج‌آرایی: حرف «ز».

بیت ۲:

گه به دهان، بر زده کف، چون صدف / گاه چو تیری که رود بر هدف

• معنی: گاهی کف بر دهان دارد مانند صدف، و گاهی با سرعت به سوی هدف حرکت می‌کند.
• آرایه‌ها:
  • تشبیه: چشمه به صدف (در کف‌آلودگی) و تیر (در سرعت) تشبیه شده است.
  • جناس: هدف و صدف.

بیت ۳:

گفت: در این معرکه یکتا منم / تاج سر گلبن و صحرا منم

• معنی: چشمه گفت: در این میدان من یکتایم و مثل تاجی بر سر گل‌ها و صحرا هستم.
• آرایه‌ها:
  • تشخیص: چشمه سخن می‌گوید.
  • کنایه: تاج سر بودن کنایه از برتری و عزیز بودن است.

بیت ۴:

چون بدوم، سبزه در آغوش من / بوسه زند بر سر و بر دوش من

• معنی: وقتی می‌دوم، سبزه‌ها در آغوش من جای می‌گیرند و بر سر و شانه‌ام بوسه می‌زنند.
• آرایه‌ها:
  • تشخیص: سبزه بوسه می‌زند.

بیت ۵:

چون بگشایم ز سر مو، شکن / ماه ببیند رخ خود را به من

• معنی: وقتی زلال می‌شوم، ماه تصویر خود را در من می‌بیند.
• آرایه‌ها:
  • تشخیص: ماه چهره دارد و خود را در چشمه می‌بیند.
  • کنایه: زلال شدن، کنایه از آرام و بی‌تلاطم شدن چشمه است.

بیت ۶:

قطره باران که در افتد به خاک / زو بدمد بس گهر تابناک

• معنی: قطره بارانی که به خاک می‌افتد، باعث رویش گوهرهای درخشان (گیاهان) می‌شود.
• آرایه‌ها:
  • استعاره: گوهر تابناک استعاره از گیاهان و گل‌ها است.

بیت ۷:

در بر من، ره چو به پایان برد / از خجلی، سر به گریبان برد

• معنی: قطره بارانی که مسیر خود را به پایان می‌رساند، از شرمندگی سر به زیر می‌اندازد.
• آرایه‌ها:
  • کنایه: سر به گریبان بردن کنایه از شرمندگی است.

بیت ۸:

ابر ز من حامل سرمایه شد / باغ ز من صاحب پیرایه شد

• معنی: ابر با کمک من باران می‌آورد و باغ به خاطر من زیبا و زینت یافته می‌شود.
• آرایه‌ها:
  • استعاره: سرمایه استعاره از باران است.

بیت ۹:

گل به همه رنگ و برازندگی / می‌کند از پرتو من زندگی

• معنی: گل با تمام زیبایی و شکوهش، از روشنایی من زندگی می‌کند.
• آرایه‌ها:
  • مراعات نظیر: گل و برازندگی.

بیت ۱۰:

در بن این پرده نیلوفری / کیست کند با چو منی همسری؟

• معنی: در زیر این آسمان آبی، چه کسی می‌تواند با من برابری کند؟
• آرایه‌ها:
  • استعاره: پرده نیلوفری استعاره از آسمان است.
  • استفهام انکاری: برای نشان دادن برتری چشمه.

بیت ۱۱:

زین نمط آن مست شده از غرور / رفت و ز مبدا چو کمی گشت دور

• معنی: چشمه با این افکار مغرورانه، کمی که از مبدأ خود فاصله گرفت، حرکت کرد.

بیت ۱۲:

دید یکی بحر خروشنده‌ای / سهمگنی، نادره جوشنده‌ای

• معنی: دریایی خروشان و پرشور را دید که ترسناک و پرغرور بود.
• آرایه‌ها:
  • مراعات نظیر: بحر، خروشنده، سهمگین و جوشنده.

بیت ۱۳:

نعره برآورده، فلک کرده کر / دیده سیه کرده، شده زهره در

• معنی: دریایی که فریادش گوش فلک را کر کرده و چشمانش سیاه و وحشتناک بود.
• آرایه‌ها:
  • کنایه: دیده سیه کردن کنایه از خشم و نگاه غضب‌آلود.

بیت ۱۴:

راست به مانند یکی زلزله / داده تنش بر تن ساحل، یله

• معنی: مانند زلزله‌ای بود که خود را به ساحل رها کرده باشد.

بیت ۱۵:

چشمه کوچک چو به آنجا رسید / وان همه هنگامه دریا بدید

• معنی: چشمه کوچک وقتی به دریا رسید، آن همه شور و غوغا را دید.
• آرایه‌ها:
  • مراعات نظیر: هنگامه، شور و غوغا.

بیت ۱۶:

خواست کزان ورطه قدم در کشد / خویشتن از حادثه برتر کشد

• معنی: چشمه خواست از این گرداب خطرناک خود را کنار بکشد.

بیت ۱۷:

لیک چنان خیره و خاموش ماند / کز همه شیرین‌سخنی گوش ماند

• معنی: اما چشمه آن‌چنان مبهوت شد که دیگر چیزی برای گفتن باقی نماند.
• آرایه‌ها:
  • حس‌آمیزی: شیرین‌سخنی (ترکیب شنیداری و چشیدنی).

جمع‌بندی

شعر «چشمه» داستان نمادینی از حرکت و تحول است. چشمه با تمام شجاعت و غرورش به دریا می‌رسد و در برابر عظمت آن به خاموشی و سکوت می‌رسد. این شعر تصویری زیبا از تحول، فروتنی، و آموختن در برابر بزرگی‌های جهان است.