سوالات تاریخ یازدهم انسانی درس دهم ایران در دوران غزنوی، سلجوقی و خوارزمشاهی

درس دهم کتاب تاریخ پایه یازدهم انسانی به بررسی ورود ترکان به قلمرو اسلامی و تأثیرات آن‌ها بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران می‌پردازد. در این درس، چگونگی تشکیل حکومت‌های غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان و نقش آن‌ها در تاریخ ایران مورد بحث قرار می‌گیرد. همچنین، به ساختار نظام اداری، اقتصادی و فرهنگی این دوره‌ها اشاره شده است. در ادامه، به مرور سؤالات و پاسخ‌های مرتبط با این درس می‌پردازیم.

سؤالات و پاسخ‌های درس ۱۰ تاریخ یازدهم انسانی

۱. ترکان چگونه وارد قلمرو اسلامی شدند؟
در پی لشکرکشی‌های مسلمانان به ماوراءالنهر و سرزمین‌های فراتر از رود سیحون در سده‌های نخست هجری، تعدادی از ترکان به‌صورت فردی یا گروهی اسلام را پذیرفتند و وارد قلمرو اسلامی شدند.

۲. ترکان چگونه به خدمت دربار عباسیان و امیران مسلمان درآمدند؟
بسیاری از این ترکان به دلیل استعدادهای ویژه در امور نظامی، به مناصب بالای نظامی دست یافتند.

۳. تشکیل حکومت غزنویان چگونه بود؟
الپتگین، از ترکان دربار سامانیان، به مقام سپهسالاری رسید. او در میانه قرن چهارم هجری قمری در شهر غزنه (واقع در افغانستان کنونی) که مرز شرقی سرزمین‌های اسلامی با هند غیرمسلمان بود، زمینه ایجاد حکومتی محلی را فراهم کرد. در زمان ضعف سامانیان، محمود، فرزند سبکتکین و نوه الپتگین، که سپهسالار سامانیان در خراسان بود، در غزنه حکومتی مستقل تأسیس کرد که به حکومت غزنویان معروف است. او سپس بر تمامی نواحی خراسان و بخشی از قلمرو سامانیان تسلط یافت.

۴. محمود غزنوی برای جلب حمایت خلیفه عباسی چه اقداماتی انجام داد؟
او بسیاری از اقدامات سیاسی و مذهبی خود را تحت عنوان جهاد در راه خدا و به بهانه مبارزه با مخالفان خلافت عباسی انجام می‌داد. به همین دلیل، به ری که تحت حاکمیت آل بویه شیعه‌مذهب بود، حمله کرد و پس از تصرف آن، بسیاری از علما و مردم شهر را به بهانه اسماعیلی بودن کشت و کتابخانه مهم آنجا را به بهانه وجود کتاب‌های فلسفی سوزاند.

۵. محمود غزنوی با چه بهانه‌ای به هند لشکرکشی می‌کرد؟
او این لشکرکشی‌ها را جهاد در راه خدا می‌نامید.

۶. انگیزه‌های محمود غزنوی از حمله به هند چه بود؟
دستیابی به ثروت فراوان هند از طریق غارت معابد و پرستشگاه‌های آن سرزمین.

۷. نتیجه حملات محمود غزنوی به هند چه بود؟
در پی این حملات، دین اسلام و زبان فارسی به شبه‌قاره هند راه یافت و گسترش پیدا کرد.

۸. چه عواملی باعث شد مسعود غزنوی از وضعیت مردم، به‌ویژه ساکنان خراسان که زیر فشار مالیاتی مأموران او بودند، غافل بماند؟
درگیری‌های داخلی و مشغولیت مسعود به لشکرکشی به هند.

۹. چرا هنگامی که سلجوقیان به فرماندهی طغرل به شهرهای خراسان حمله کردند، مردم دروازه‌های شهرها را به روی آن‌ها گشودند؟
زیرا مسعود غزنوی از وضعیت مردم، به‌ویژه ساکنان خراسان که زیر فشار مالیاتی مأموران او بودند، غافل بود.

۱۰. سلطه غزنویان بر خراسان چگونه پایان یافت؟
پس از شکست مسعود غزنوی از سلجوقیان در نبرد سرنوشت‌ساز دندانقان.

۱۱. سلجوقیان چه کسانی بودند؟
طایفه‌ای از ترکان که پس از گرویدن به اسلام، ابتدا در ماوراءالنهر و سپس در خراسان مستقر شدند.

۱۲. طغرل سلجوقی پس از تصرف نیشابور چه اقداماتی انجام داد؟
این شهر را به‌عنوان مرکز حکومت برگزید. سپس شهرها و مناطق مختلف ایران را یکی پس از دیگری تسخیر کرد و سرانجام به بغداد رفت و خلیفه عباسی را از تسلط آل بویه شیعه‌مذهب خارج کرد و خود را منجی خلافت معرفی نمود.

۱۳. خلیفه عباسی در مقابل اقدامات طغرل چه پاداشی به او داد؟
خلیفه حکومت ایران و عراق را به طغرل واگذار کرد و دستور داد نام او را در خطبه‌ها بخوانند و سکه به نام او ضرب کنند. همچنین لقب «سلطان رکن‌الدوله» را به او اعطا کرد.

۱۴. نبرد آلب ارسلان سلجوقی با امپراتور روم در کجا رخ داد و نتایج آن چه بود؟
این نبرد در ملازگرد (۴۶۳ قمری) رخ داد. سپاهیان امپراتوری روم شرقی شکست خوردند، امپراتور اسیر شد و آسیای صغیر به متصرفات سلجوقیان افزوده شد.

۱۵. وسیع‌ترین قلمرو یک حکومت در ایران دوران اسلامی پس از کدام واقعه بود و تا کجا گسترش یافت؟
پس از نبرد ملازگرد، قلمرو از رود سیحون در شرق تا دریای مدیترانه گسترش یافت.

۱۶. توسعه قلمرو سلجوقیان در آسیای صغیر چه تأثیری داشت؟
موجب مهاجرت قبایل و طوایف ترک به آن منطقه و تغییر وضعیت سیاسی و فرهنگی آن ناحیه شد.

۱۷. در دوران کدام پادشاه سلسله سلجوقی به اوج قدرت رسید و چه پیامدی داشت؟
این اتفاق در زمان سلطنت ملکشاه رخ داد و نتیجه آن از بین رفتن یا اطاعت کردن بسیاری از حکومت‌های محلی و خاندان‌ها از سلطان سلجوقی بود.

۱۸. حکومت سلجوقیان از چه زمانی و به چه علت دچار ضعف شد؟
پس از مرگ وزیر و پادشاه بزرگ خود، یعنی خواجه نظام الملک و ملکشاه، و به دلیل اختلافات شدیدی که بر سر قدرت و جانشینی پیش آمد، حکومت سلجوقی دچار ضعف شد.

۱۹. هجوم اقوام مهاجم مثل قراختائیان و غُزها به قلمرو سلجوقی چه تاثیری داشت؟
این حملات منجر به از دست رفتن ماوراءالنهر و آسیب‌های زیادی به شهرها و روستاهای خراسان و دیگر نقاط ایران شد. در پی این وقایع، قلمرو سلجوقی در ایران میان امیران مختلف تقسیم و رقابت‌های زیادی بر سر قدرت شکل گرفت.

۲۰. حکومت سلجوقیان چگونه از بین رفت؟
با پیروزی تکش خوارزمشاه بر آخرین سلطان سلجوقی در سال ۵۹۰ هجری، حکومت سلجوقیان به پایان رسید.

۲۱. چه عواملی موجب ضعف و زوال حکومت سلجوقیان شد؟

1. مرگ وزیر و پادشاه قدرتمند سلجوقی، خواجه نظام الملک و ملکشاه
2. حملات اقوام مهاجم مانند قراختائیان و غزها
3. مبارزات اسماعیلیان در ایران
4. قدرت گرفتن اتابکان در نواحی تحت سلطه سلجوقیان.

۲۲. به حاکمان ناحیه خوارزم چه لقب می‌دادند؟
خوارزمشاه.

۲۳. چگونه حکومت خوارزمشاهیان تشکیل شد؟
زمانی که حکومت سلجوقی تضعیف شد، اتسز، حاکم خوارزم، استقلال خود را اعلام کرد. جانشین او، تکش، با شکست دادن طغرل سوم، آخرین سلطان سلجوقی، بر بخش وسیعی از ایران تسلط یافت.

۲۴. سلطان محمد خوارزمشاه چه اقداماتی برای توسعه‌طلبی انجام داد؟
او غوریان، قراختائیان و ملوک مازندران را شکست داد و بر کرمان تسلط یافت.

۲۵. روابط سلطان محمد خوارزمشاه با خلیفه عباسی چگونه بود؟
در زمان سلطان محمد، روابط خوارزمشاهیان با خلافت عباسی تیره شد. خلیفه عباسی که در تلاش برای احیای قدرت خود بود، از تأیید حکومت خوارزمشاهیان امتناع کرد. سلطان محمد به مقابله با عباسیان برخاست و یکی از سادات حسینی را به عنوان خلیفه اعلام کرد، ولی لشکر کشی‌اش در گردنه اسدآباد همدان متوقف شد.

۲۶. حمله چنگیز خان مغول در زمان کدام پادشاه به ایران صورت گرفت؟
این حمله در زمان سلطان محمد خوارزمشاه در سال ۶۱۶ هجری انجام شد.

۲۷. فرمانروایان غزنوی برای اداره قلمرو خود چه تدابیری اندیشیدند؟
آنان بسیاری از دیوان‌سالاران حکومت سامانی و حتی برخی از دیوان‌سالاران آل بویه را به خدمت گرفتند.

۲۸. سلجوقیان چگونه نظام اداری ایران را توسعه دادند؟
آنها با به کارگیری دیوان‌سالارانی برجسته مانند عمیدالملک کندری و خواجه نظام‌الملک توسی، نظام اداری ایران را توسعه دادند.

۲۹. چرا عصر وزارت خواجه نظام‌الملک به «عصر نظام‌الملک» معروف شد؟
به دلیل نقش برجسته نظام‌الملک در ساختار نظام اداری دوران سلجوقی، وزارت او به قدری تأثیرگذار بود که دوران وزارتش را «عصر نظام‌الملک» نامیدند.

۳۰. حکومت سلجوقی در ایران چه تأثیری بر معماری داشت؟
سلجوقیان به ویژه در شهرهای بغداد، نیشابور، مراغه و اصفهان با ساخت مسجد، کاروانسرا، پل، مدارس علمی و فرهنگی، تحولاتی بزرگ در عرصه معماری ایران پدید آوردند.

۳۱. چرا وزیران سلجوقی به ویژه خواجه نظام‌الملک از نفوذ نظامی در دربار بهره‌برداری می‌کردند؟
وزیران سلجوقی مانند خواجه نظام‌الملک برای تقویت قدرت خود از ارتش و نظامیان استفاده می‌کردند. این افراد علاوه بر در اختیار داشتن قدرت‌های مالی و دیوانی، نفوذ بسیاری در دربار داشتند که به آنها اجازه می‌داد در سیاست‌های کلان حکومت دخالت کنند.

۳۲. لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هند چه تاثیری بر روابط ایران و هند داشت؟
لشکرکشی‌های محمود باعث شد که فرهنگ و دین اسلام به‌ویژه در شمال هند گسترش یابد و روابط فرهنگی و تجاری ایران و هند در آن دوران تحکیم یابد.

۳۳. چه عواملی باعث شد تا حکومت غزنویان در برابر حملات سلجوقیان تاب نیاورد؟
ضعف داخلی، اختلافات سیاسی در دربار غزنویان، و فشارهای مالی و نظامی ناشی از لشکرکشی‌های مداوم به هند باعث تضعیف قدرت این حکومت شد.

۳۴. چطور سلاجقه به مناطق مختلف ایران تسلط یافتند؟
سلجوقیان پس از شکست دادن غزنویان و دیگر حکومت‌های محلی، با استفاده از ارتش منظم و حمایت‌های عباسیان در بغداد، مناطق مختلف ایران را تحت کنترل درآوردند.

۳۵. ویژگی‌های حکومت غزنویان در عرصه فرهنگی چیست؟
حکومت غزنویان به‌ویژه در زمان محمود غزنوی، از مراکز فرهنگی مهم در زمینه شعر و ادب فارسی بود. محمود غزنوی حمایت زیادی از شاعران و دانشمندان ایرانی می‌کرد و همین امر موجب شکوفایی فرهنگ فارسی شد.

۳۶. حملات سلجوقیان به کدام مناطق ایران باعث تغییرات فرهنگی و سیاسی شد؟
سلجوقیان پس از تسلط بر مناطق مختلف ایران، بسیاری از سنت‌های فرهنگی را با خود به این مناطق آوردند. برای مثال، ایجاد مدارس مذهبی، مساجد، و تحکیم بنیادهای اسلامی در نواحی مختلف ایران به یکی از ویژگی‌های عصر سلجوقیان تبدیل شد.

۳۷. اهمیت نبرد ملازگرد برای تاریخ ایران و اسلام چیست؟
نبرد ملازگرد نقطه عطفی در تاریخ ایران و اسلام بود. این پیروزی نه‌تنها برای سلجوقیان فتح بزرگی بود بلکه موجب تثبیت حضور ترک‌ها در ایران و ورود گسترده‌تر فرهنگ و زبان ترکی به منطقه شد.

۳۸. چگونه سلجوقیان توانستند پشتیبانی خلیفه عباسی را جلب کنند؟
سلجوقیان با حمایت نظامی از خلافت عباسی و استقرار مجدد قدرت عباسیان در بغداد، خود را به‌عنوان حافظان خلافت معرفی کردند و توانستند پشتیبانی خلیفه را به‌دست آورند.

۳۹. اختلافات داخلی در حکومت سلجوقی چه تأثیری بر سرنوشت این سلسله داشت؟
اختلافات دربار و جنگ‌های داخلی میان شاهزادگان سلجوقی باعث تضعیف قدرت مرکزی و به تبع آن، زوال این حکومت شد. بسیاری از ایالات و مناطق مختلف از سلطه سلجوقیان خارج شدند و حکومت‌های محلی به‌وجود آمدند.

۴۰. سلطنت آل بویه در ایران چه نقش و تأثیری بر خلافت عباسی داشت؟
آل بویه به‌عنوان حکومت شیعی در بغداد، به‌طور عمده بر سیاست‌های خلافت عباسی تأثیر گذاشتند. آنها به‌ویژه در دوره‌هایی، خلافت عباسی را تحت‌الشعاع قرار داده و حتی در برخی موارد در سیاست‌های داخلی و خارجی آن دخالت می‌کردند.

۴۱. پس از حملات مغول به ایران، چه تغییراتی در وضعیت سیاسی و فرهنگی ایران به‌وجود آمد؟
حمله مغول به ایران به‌ویژه در زمان هجوم چنگیز خان و سپس هلاکوخان، موجب ویرانی‌های گسترده و تغییرات فرهنگی شد. بسیاری از کتابخانه‌ها، مساجد، و مراکز علمی و فرهنگی ایران نابود شد. با این حال، پس از فروپاشی مغولان، برخی از دستاوردهای فرهنگی و علمی دوباره در دوره‌هایی احیا شدند.

۴۲. چرا تضعیف خلافت عباسی بر ایران تأثیرگذار بود؟
تضعیف خلافت عباسی باعث شکاف در حکومت مرکزی و تسلط حکومت‌های محلی شد که باعث از هم‌پاشیدگی بیشتر قلمرو اسلامی و رشد حکومت‌های ترک‌تبار و محلی در ایران گردید.

۴۳. چطور سلجوقیان به تغییرات اجتماعی در ایران پرداخته و سیستم‌های اجتماعی را بازسازی کردند؟
سلجوقیان با توجه به مذهب سنی و توجه ویژه به علوم اسلامی، بسیاری از سیستم‌های آموزشی و اجتماعی را در ایران به‌ویژه در زمینه اسلامی بازسازی کردند. مدارس، مساجد و نهادهای اجتماعی تحت حمایت آنان ایجاد شد.

۴۴. نقش طغرل در تحکیم قدرت سلطنت سلجوقیان چیست؟
طغرل با پیروزی‌های نظامی در سرزمین‌های مختلف و متحد ساختن قبایل ترک، قدرت سلطنت سلجوقیان را تثبیت کرد. همچنین، او با همکاری با خلیفه عباسی توانست سلطنت خود را مشروعیت دهد.

۴۵. تاثیر سیاست‌های محمود غزنوی بر روابط ایران و هند چگونه بود؟
سیاست‌های محمود در مورد هجوم به هند، روابط ایران و هند را به شدت تحت تاثیر قرار داد. بسیاری از ایرانیان به‌ویژه در دربار غزنویان به هند مهاجرت کردند و فرهنگ و ادب فارسی در این کشور گسترش یافت.

جمع‌بندی

در این مقاله، تحولات حکومت‌های غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان بررسی شد. این حکومت‌ها در تاریخ ایران نقش مهمی ایفا کردند، اما به دلیل ضعف‌های داخلی و تهدیدات خارجی، بیشتر آنها از بین رفتند. درس اصلی این دوره‌ها نشان می‌دهد که برای پایداری حکومت‌ها، باید سیاست‌های داخلی و روابط خارجی به‌خوبی هماهنگ شوند.